Dita Ndërkombëtare e Grave dhe Vajzave në Shkencë “Barazia Gjinore në Shkencë për Paqe dhe Zhvillim”

 Dita Ndërkombëtare e Grave dhe Vajzave në Shkencë

“Barazia Gjinore në Shkencë për Paqe dhe Zhvillim”

Sipas Kalendarit Kombëtar të Promocionit Shëndetësor dhe Mbrojtjes Sociale, më datë 11 shkurt festohet Dita Ndërkombëtare e Grave dhe Vajzave në Shkencë, miratuar në shtator 2015 në përputhje me Objektivat  e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Qëndrueshëm deri 2030 lidhur me përparimin e shkencës, teknologjisë dhe barazisë gjinore.

Barazia gjinore ka qenë gjithmonë një çështje thelbësore për Kombet e Bashkuara. Më 22 dhjetor 2015, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi një rezolutë për të krijuar një Ditë Ndërkombëtare vjetore, 11 Shkurtin, për të njohur rolin e rëndësishëm që luajnë gratë dhe vajzat në komunitetet e shkencës dhe teknologjisë. Kjo ditë shërben për të ndërgjegjësuar komunitetin, por edhe vetë femrat për mundësitë dhe aftësitë që ato kanë për t’u zhvilluar në fushat e Shkencës, Teknologjisë, Inxhinierisë dhe Matematikës (që shkurtimisht shkruhet me inicialet STEM science, technology, engineering and mathematics).

Agenda e Objektivave të Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Qëndrueshëm deri 2030, ka si qëllim rritjen e barazisë gjinore edhe në shkencë. Vajzat dhe gratë janë ato që mbajnë mbi supe barrën më të rëndë, atë të varfërisë dhe pabarazisë, janë ato që qëndrojnë në vijën e parë të ndryshimeve klimatike. Në zonat rurale vajzat dhe gratë janë ato që goditen më rëndë.

“Bota ka nevojë për shkencë dhe shkencë ka nevojë për gratë” thotë Drejtori i Përgjithshëm i Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Arsim, Shkencë dhe Kulturë- UNESCO s, Irina Bokova. “Njerëzimi nuk mund të injorojë gjysmën e gjenisë së tij krijuese-gratë“.

Pjesëmarrja e barabartë e grave dhe vajzave në fushat e shkencës është një e drejtë kritike dhe një mjet me të cilin gratë mund t’i arrijnë aspiratat e tyre në jetë. Agjenda e 2030 për Zhvillim të Qëndrueshëm bazohet në parimin e  mos lënies askujt jashtë saj, duke përfshirë gratë dhe vajzat që vazhdojnë të jenë sistematikisht të nënpërfaqësuara  si përdoruese dhe si lidere në hapësirën shkencore, teknologjike dhe inovative. Trajektorja aktuale nuk do të na sjellë botën që duam.

Arritja e këtij ndryshimi ka përfitime të larta: para së gjithash, gratë do të kenë aftësinë për të bërë zgjedhje të barabarta për jetën dhe karrierën në këto fusha. Ky angazhim sjell përfitime për të gjithë. Vlerësimet e bëra nga Ekspetët botërorë tregojnë se Produkti Brendshëm Bruto në 144 vende në zhvillim do të rritet deri në 13-18 miliardë dollarë nëse 600 milionë gra dhe vajza do të përfshiheshin në hapsirën shkencore dhe teknologjitë innovative on line në tre vitet e ardhshme.

Tregu i punës po ndryshon me shpejtësi dhe një valë e re e inovacioneve pritet të transformojë jetën në fusha të tilla si robotika, transporti, inteligjenca artificiale, bioteknologjia dhe gjenetika. Punët që nuk ekzistojnë sot do të jenë të zakonshme brenda 20 viteve të ardhshme.

Kjo do të thotë që fuqia punëtore e ardhshme do të duhet të zhvillojë dhe të harmonizojë aftësitë e tyre për t’iu përshtatur këtyre nevojave të tregut të punës.

Megjithatë, sipas studimeve të kryera globalisht ende në arsimin e lartë, gratë janë të nënpërfaqësuara në informatikë, inxhinieri dhe fizikë, me nivele nën 30 përqind në shumicën e vendeve. Rrjedhimisht, më pak se një e treta e vendeve të punës në sektorin e teknologjisë aktualisht mbahen nga gratë. Në veprimtaritë inxhinierike ato zenë vetëm rreth gjysmën e atyre vendeve të punës. Ndërsa gratë punojnë në rrugën e tyre drejt shkallës së karrierës, ky boshllëk gjinor zgjerohet.

Shkenca dhe teknologjia ofrojnë mundësi unike për gratë dhe vajzat për të kapërcyer një numër barrierash që ata përballen zakonisht. Për shembull: Gratë me aftësi në Shkencë, Teknologji, Inxhinieri, dhe Matematikë (STEAM) mund të ndihmojnë në përmirësimin e infrastrukturës vitale të një vendi si furnizimi me ujë dhe energji, duke lehtësuar kështu përgjegjësitë që gratë dhe vajzat kanë për të siguruar punë të papaguar për familjen. Në mënyrë të ngjashme, teknologjia e internetit dhe teknologjia mobile mund të ndihmojnë të kapërcehen pengesat në arsim për 32 milionë vajza që janë jashtë shkollës në nivelin fillor dhe 29 milion në nivelin e mesëm të edukimit.

Sipas të dhënave nga UNESCO në lidhje me përfaqësimin e femrave në shkencë dhe teknologji rezulton se:

-Vajzave u mungon besimi se mund të përballojnë një karrierë të rëndësishme dhe të paguar mirë në STEM, edhe nëse rezultatet e tyre akademike në universitet kanë qenë të larta

-Edhe kur ato punësohen pabarazia në pagesë në krahasim më një koleg mashkull mund të shkojë deri në 15% më pak fitim për femrat

-Edhe pse ka një numër të madh vajzash që regjistrohen në universitete në degët si shkenca dhe inxhinieria shumë prej tyre i lënë studimet përgjysmë apo nuk vazhdojnë kualifikime të mëtejshme.

-Sot në botë vetëm 28% e të gjithë kërkuesve shkencorë janë femra, edhe pse mund të ketë edhe përjashtime si rasti i Bolivisë ku ka më shumë shkencëtare femra sesa meshkuj, specifikisht 63% femra dhe 37% meshkuj.

– Nga 58 mijë menaxherë në STEM, femrat zënë një pjesë mjaft të vogël si menaxhere (vetëm 10 %) 

– Ndërtimi është industria me më pak vajza dhe gra të punësuara (12%)

– Në Degët e Inxhinierisë në Universitet vetëm 15% e të diplomuarve janë femra, ndërkohë në studimet kompjuterike përbëjnë 19% dhe 38% në matematikë.

– Probabiliteti për studentët femra të diplomimit me diplomë Bachelor, Diplomë Masteri dhe Diplomë Doktorale në fushën shkencore janë respektivisht 18%, 8% dhe 2%, ndërsa përqindjet e studentëve meshkuj janë 37 %, 18% dhe 6%.

Studimi realizuar nga UNESCO “Gratë në shkencë”, për Shqipërinë shprehet se Femrat janë më mirë të arsimuara sesa meshkujt ku 54% e të diplomuarve në arsimin e lartë janë femra. Ky numër është më i lartë kur bëhet fjalë për angazhimin në studimet pas universitare. Raporti tregon se 58% e studentëve që mbrojnë doktoraturën janë femra. Por ndryshimi në përqindje me meshkujt vjen në rënie sa i përket fushës së kërkimit. Femrat shqiptare zënë 44% të numrit total, çka tregon angazhimin më të madh të meshkujve në këtë fushë. Pavarësisht këtyre shifrave, pavarësisht rritjes arsimore dhe kualifikimeve sërish në Shqipëri, gratë janë më pak të paguara sesa meshkujt. Në Shqipëri, shpenzimet për shkencë dhe kërkim janë të ulëta. Në vitin 2016, ato zunë 0.35% të PBB-së dhe 0.4% në vitin 2017.

Fig: Femrat kërkuese në shkencë si përqindje e totalit të kërkuesve. UNESCO

Raporti i Kombeve të Bashkuara tregon se gratë në mbarë botën përballen me stereotipe, apo me kufizime shoqërore e kulturore, gjë e cila ka ndikuar tek aksesi në edukim. Dukuri të tilla shikohen si pengesat kryesore për të arritur objektivat që janë vendosur në strategjinë e objektivave të zhvillimit të qëndrueshëm. Konsideroni që 97 % e çmimeve Nobel u janë dhënë meshkujve krahasuar me 572 burra. Megjithatë gratë gjithnjë janë përpjekur të thyejnë stereotipet dhe historia njeh shumë shembuj të shkencëtareve femra që me sukses kanë sfiduar edhe një mjedis që ishte kundër tyre si femra. Psh kujtoni Marie Cyrie çmimi Nobel në fizikë në 1903 dhe Kimi 1911 e cila ishte edhe profesoresha e parë në Universitetin e Sorbonës, Rita Levi Montalcini, neurologia italiane që mori çmimin Nobel në 1986 për zbulimin e faktorit të rritjes së nervit, Margerita Hack astrofizikania kryesore në komunitetin shkencor Italian dhe ndërkombëtar, Cecilia Payne astrofizikania angleze që zbuloi përbërjen e yjeve në termat e heliumit dhe hidrogjenit, Samanta Cristoforetti astronautja e parë  femër pjesë e Agjensisë Hapsinore Europiane e shumë gra të tjera të suksesëshme në shkenca.

Sot, vetëm 28% e të gjithë studiuesve të botës janë gra. Pabarazi të tilla të mëdha dhe të thella, nuk ndodhin rastësisht. Shumë vajza janë të penguara nga diskriminimi, paragjykimet, normat shoqërore dhe pritjet që ndikojnë në cilësinë e arsimit që marrin dhe subjektet që studiojnë.

Studimi “Thyerja kodit” edukimi i vajzave dhe grave në shkencë, teknologji, inxhinieri dhe matematikë (STEM) kryer në vitin 2017 nga UNESCO-(agjensia e Kombeve të Bashkuara për arsimimin dhe edukimin) percakton të dhënat lidhur me dallimet gjinore në edukimin e vajzave në STEM, disa faktorë që pengojnë, ose lehtësojnë pjesëmarrjen, arritjen dhe vazhdimin e edukimit në STEM dhe atë që mund të bëhet nga sektori i arsimit për të nxitur interesin e vajzave dhe grave, dhe angazhimi me, STEM. Përparimet në STEM tashmë kanë sjellë përmirësime në shumë aspekte të jetës, siç janë shëndeti, bujqësia, infrastruktura dhe energjia e rinovueshme. Edukimi i STEM është gjithashtu çelësi për përgatitjen e studentëve për botën e punës, duke mundësuar hyrjen në karrierën në kërkesë të domosdoshme. Më poshtë janë ë disa gjetje interesante të këtij studimi:

• Përkundër përmirësimeve të rëndësishme në dekadat e fundit, arsimi nuk është i disponueshëm në mënyrë universale dhe pabarazitë gjinore vazhdojnë. Një shqetësim i madh në shumë vende nuk është vetëm numri i vogël i vajzave që shkojnë në shkollë, por edhe rrugë të kufizuara arsimore për ata që hyjnë në klasë. Kjo përfshin, më konkretisht, si të adresohet pjesëmarrja më e ulët dhe arritja e të nxënit të vajzave në shkencë, teknologji, inxhinieri dhe matematikë (STEM).
• Gratë tashmë kanë demonstruar aftësitë e tyre në fushat STEM, duke kontribuar, për shembull, në studimet për parandalimin kancerit, zgjerimin e të kuptuarit të zhvillimit të trurit dhe qelizave staminale si dhe zbulimeve të tjera. Sipas studimit dallimet gjinore në pjesëmarrjen e arsimit STEM në kurriz të vajzave janë tashmë të dukshme në kujdesin dhe edukimin që në fëmijërinë e hershme dhe bëhen më të dukshme në nivelet më të larta të arsimit. Vajzat duket se humbin interesin për subjektet e STEM me moshën, dhe nivelet më të ulëta të pjesëmarrjes janë parë tashmë në studimet e avancuara. Nga arsimi i lartë, gratë përfaqësojnë vetëm 35% të të gjithë studentëve të regjistruar në fushat e studimit të lidhura me STEM.
• Dallimet gjinore gjithashtu ekzistojnë në disiplinat STEM, me regjistrimin më të ulët femëror të vërejtur në informacion, komunikim dhe teknologji (TIK); inxhinieri, prodhim dhe ndërtim dhe shkenca natyrore, matematika dhe statistikat. Gratë largohen nga disiplinat e STEM në numra joproporcionale gjatë periudhës së studimeve të tyre të arsimit të lartë, në kalimin e tyre në botën e punës dhe madje edhe gjatë ciklit të tyre të karrierës.
• Arritja e vajzave duket të jetë më e fortë në shkencë sesa matematikë, ku vajzat janë më mirë se djemtë, diferenca e rezultateve është deri në tre herë më e lartë se sa djemtë. Vajzat priren të kenë arritje më të mira se djemtë në tema të caktuara të tilla si ‘biologjia’ dhe ‘kimia’, por më pak mirë në ‘fizikën’ dhe ‘shkencën e tokës’.
  • Hendeku gjinor është pak më i madh në matematikë, por me kalimin e kohës vërehen përmirësime në favor të vajzave në vende të caktuara, përkundër dallimeve të rëndësishme rajonale dhe hendekut të përgjithshëm gjinor në favor të djemve. Dallimet gjinore janë vërejtur në nën-temat matematikore me vajzat që ishin më mirë se djemtë në tema të tilla si ‘algjebra’ dhe ‘gjeometria’,
  • Performanca e vajzave është më e fortë në vlerësimet që matin fitimin e njohurive sesa ato që matin aplikimin e njohurive. Ky ndryshim mund të sugjerojë që megjithëse njohuria e vajzave në shkencë është rritur, ata mund të kenë nevojë të punojnë më shumë në zbatimin e njohurive dhe aftësive të tyre në këto fusha.

• Studimet mbi faktorët biologjikë, përfshirë strukturën dhe zhvillimin e trurit, gjenetikën, neuroshkencën dhe hormonet, tregojnë se boshllëku gjinor në STEM nuk është rezultat i dallimeve midis dy sekseve, ose në aftësinë e lindur. Përkundrazi, gjetjet sugjerojnë se të mësuarit mbështetet nga neuroplasticiteti, kapaciteti i trurit për tu zgjeruar dhe formuar lidhje të reja dhe se performanca e edukimit, përfshirë edhe subjektet e STEM, ndikohet nga përvoja dhe mund të përmirësohet përmes ndërhyrjeve të synuara. Neuroplasticiteti – aftësia e trurit për të krijuar lidhje të reja – është themeli i çdo lloj të mësuari. Truri është më i lakueshëm gjatë fëmijërisë sesa në çdo fazë tjetër të jetës.

• Aftësitë hapësinore dhe gjuhësore, sidomos gjuha e shkruar, lidhen pozitivisht me performancën në matematikë dhe mund të përmirësohen me praktikë, pavarësisht nga gjinia, sidomos gjatë viteve të mëparshme të jetës. Këto aftësi janë fleksibël dhe mund të ndikohen nga ndërhyrje të targetuara, veçanërisht gjatë fëmijërisë së hershme.
• Këto gjetje theksojnë nevojën për të gjetur faktorë të tjerë për të shpjeguar dallimet gjinore në STEM. Studimet sugjerojnë se disavantazhi i vajzave në STEM është rezultat i ndërveprimit të një sërë faktorësh të përfshirë në proceset e socializimit dhe mësimit. Këto përfshijnë normat sociale, kulturore dhe gjinore, të cilat ndikojnë në mënyrën se si vajzat dhe djemtë rriten, mësojnë dhe ndërveprojnë me prindërit, familjen, miqtë, mësuesit dhe komunitetin më të gjerë dhe që formojnë identitetin, besimet, sjelljet dhe zgjedhjet e tyre. Paragjykimi i vetëvendosjes, kur vajzat dhe gratë zgjedhin të mos ndjekin studime STEM ose karriera, duket se luajnë një rol kyç.
• Sidoqoftë, kjo “zgjedhje” është rezultat i procesit të socializimit dhe stereotipeve të cilat janë transmetuar herët për vajzat nga një moshë e re. Vajzat shpesh nxiten për të besuar se STEM janë tema “mashkullore” dhe se aftësia femërore në këtë fushë është më e ulët se ajo e meshkujve. Kjo mund të dëmtojë besimin, interesat dhe gatishmërinë e vajzave për t’u angazhuar në lëndët e STEM
• Provat tregojnë se vetë-efikasiteti i vajzave dhe qëndrimet lidhur me STEM ndikohen fuqishëm nga mjedisi i tyre i ngushtë familjar, sidomos nga prindërit, por edhe nga konteksti më i gjerë shoqëror. Besimet, qëndrimet dhe pritjet e vetë prindërve ndikohen nga stereotipet gjinore, të cilat mund të shkaktojnë trajtim të diferencuar të vajzave dhe djemve në përkujdesje, lojën dhe të mësuarit e tyre. Nënat, më shumë se baballarët, duket se kanë një ndikim më të madh në zgjedhjen e vajzave të tyre dhe zgjedhjen e karrierës, ndoshta për shkak të funksionit të roleve të tyre.
• Prindërit me status më të lartë socio-ekonomik dhe kualifikime të e larta arsimore kanë tendencë të kenë qëndrime më pozitive ndaj edukimit STEM për vajzat sesa prindërit me status më të ulët socio-ekonomik, ato që i përkasin pakicave etnike, ose prindërit e vetëm.
• Sistemet arsimore dhe shkollat luajnë një rol qendror në përcaktimin e interesave të vajzave në lëndët STEM dhe në sigurimin e mundësive të barabarta për të përfituar nga edukimi i cilësisë STEM. Mësuesit, përmbajtja e të mësuarit, materialet dhe pajisjet, metodat dhe mjetet e vlerësimit, mjedisi i përgjithshëm i të mësuarit dhe procesi i socializimit në shkollë, janë të gjitha kritike për të siguruar interesimin e vajzave dhe angazhimin me studimet STEM dhe, përfundimisht, karrierën e STEM.
• Cilësia e mësimdhënies dhe specializimi në lëndët STEM janë thelbësore për një edukim me cilësi të mirë STEM. Gjinia e mësuesve të STEM duket se bën një ndryshim gjithashtu. Mësuesit e STM-ve femra kanë një ndikim pozitiv në performancën e vajzave dhe angazhimin me studime të mëtejshme STEM dhe karrierë. Edhe vajzat duket se punojnë më mirë kur strategjitë e mësimdhënies marrin parasysh nevojat e tyre për të mësuar dhe kur mësuesit kanë pritshmëri të larta të tyre në lëndët STEM dhe i trajtojnë ato në mënyrë të barabartë.

Në të kundërt, përvoja e të mësuarit të vajzave në STEM është e dëmtuar kur mësuesit mbajnë bindjet stereotipike në lidhje me aftësinë e STEM-it të bazuar në seks, ose trajtojnë djemtë dhe vajzat në mënyrë të pabarabartë në klasë.

• Përmbajtja dhe materialet mësimore gjithashtu ndikojnë në performancën e vajzave në STEM. Kurrikula që janë të balancuara gjinore dhe që marrin parasysh interesat e vajzave, për shembull, lidhin konceptet abstrakte me situata të jetës reale, mund të ndihmojnë në rritjen e interesit të vajzave në STEM. Kërkimet tregojnë gjithashtu që aktivitetet praktike, për shembull në laboratorë, munden të rrisin interesin e vajzave. Duke pasur parasysh rolin në rritje të informacionit, komunikimit dhe teknologjive (TIK) në vendin e punës STEM, nevojitet më shumë vëmendje për të siguruar që vajzat të kenë mundësi të barabarta për arsim cilësor të TIK, duke ju adresuar stereotipeve në to.
• Përmbajtja, mjetet dhe proceset e vlerësimit mund të ndikojnë në rezultatet e mësimit të vajzave në lëndët STEM. Reaksionet psikologjike ndaj konkurrencës ose testimit, si ankthi i matematikës, që është më i zakonshëm në mesin e nxënësve dhe paragjykimet e vetë mësuesve, mund të kompromentojnë më tej performancën e vajzave.
• Mjediset mbështetëse mësimore mund të rrisin vetëbesimin e vajzave dhe vetë-efikasitetin në STEM. Ekspozimi ndaj mundësive të mësimit të botës reale, si përmes aktiviteteve jashtë-kurrikulare, udhëtimeve, kampeve dhe praktikës në terren, mund të ndihmojë në frymëzimin dhe ruajtjen e interesit të vajzave.
• Bashkëmoshatarët gjithashtu mund të ndikojnë në motivimin e vajzave dhe ndjenjën e përkatësisë në edukimin STEM. Ndikimi i kolegëve femra është një parashikues i rëndësishëm i interesit të vajzave dhe besimit në matematikë dhe shkencë.
• Dallimet gjinore në pjesëmarrjen e edukimit STEM në kurriz të vajzave fillojnë që në edukimin për femijërinë e hershme për shkencën dhe matematikën dhe janë më të dukshme në nivelet më të larta të arsimit.
  • Vajzat duket se humbin interes për subjektet e STEM me moshën, veçanërisht ndërmjet adoleshencës së hershme dhe të vonë. Kjo ulje e interesit ndikon në pjesëmarrjen në studimet e avancuara në nivelin e arsimit të mesëm.
  • Boshllëqet gjinore në pjesëmarrjen e arsimit STEM bëhen më të dukshme në arsimin e lartë. Nxënëset femra përfaqësojnë vetëm 35% të të gjithë studentëve të regjistruar në fushën e studimit të STEM në nivel global. Dallimet ku regjistrimi femëror është më i ulët janë vërejtur gjithashtu në disiplina, në inxhinieri, prodhim dhe ndërtim, shkencë natyrore, matematikë dhe statistika dhe fusha të TIK.
  • Gratë largohen nga disiplina STEM në numra joproporcionale gjatë studimeve të tyre të arsimit të lartë, në ciklin e karrierës.